WEB200K.07

GROOTSCHALIGE VERGELDING WERKT AVERECHTS (K.07)

Terreuraanslagen in VS:

GROOTSCHALIGE VERGELDING WERKT AVERECHTS

Hans Feddema

Pijn, verdriet, ontzetting, verontwaardiging, gebeden en medeleven komen bij ons op na de tragedie van 11 september 2001 in New York en Washington. Maar er is meer. Het zelfmoordgeweld tegen de pijlers van de Amerikaanse en in wezen westerse macht legt de crisis bloot waarin de wereld zich bevindt. In de eerste plaats denk ik dat er met dit afschuwelijke drama sprake is van een catharsis* van de Babylonische en ook bij ons opgeld doende mythe van het 'bevrijdend geweld'. In die mythe is 'scheppen een daad van geweld'. Die mythe is in hedendaagse termen het geloof 'dat geweld 'redt', dat oorlog vrede brengt en macht recht herstelt'. In deze visie komt de redding 'van bovenaf'. De mythe van 'het bevrijdende geweld' is een van de oudste verhalen ter wereld en zou volgens de Amerikaan Walter Wink onze moderne wereld geheel in zijn greep hebben, zozeer dat deze 'de overheersende godsdienst in onze hedendaagse samenleving is en niet het jodendom, het christendom of de islam'. ('De heersende machten', 1999, 44.)

Geweld: functioneel of destructief?
Vreemd is dat overigens niet. Geweld is immers op het eerste gezicht functioneel. Het lijkt te 'werken'. Maar als men die visie heeft, waarom zou dat dan niet ook gelden voor terrorisme? Volgens Mao zit 'macht in de loop van het geweer'? Mahatma Gandhi hield de mensheid daarentegen voor dat geweld destructie brengt. Zelfs als het iets goeds lijkt op te leveren, dan is volgens hem 'dat goede hooguit tijdelijk, omdat het al spoedig zal worden overspoeld door het kwade dat tegelijkertijd meekomt'. Het Westen bewees wel lippendienst aan Gandhi maar koos na 1945 toch, zijn dekolonisatie-idealisme ten spijt, al spoedig voor de visie van Mao en gaf in die zin de wereld het slechte voorbeeld. Het geloof in militarisme of in 'veiligheid via geweld' is nu eenmaal een grote verleiding, maar niettemin buitengewoon riskant in een tijd waarin de techniek zich in een ongelooflijk hoog tempo ontwikkelt en waarin dus ook de vooruitzichten voor terrorisme toenemen. We dachten met wederzijdse afschrikking de dans van een nucleaire oorlog te kunnen ontspringen. Deze afschrikking gaf, of geeft ons gelukkig enig respijt. Maar blijkt thans niet dat we vastlopen op het feit dat we als westerse democratien het vraagstuk van 'de middelen' na 1945 verwaarloosd en de wereld geen goed voorbeeld hebben gegeven? Dit te meer omdat onze verstedelijkte en technische samenleving van modern vliegverkeer, kerncentrales enzovoort uitermate kwetsbaar is geworden voor geweld. Bovendien moeten we bedenken dat de ramp nog vele malen groter zou zijn geweest, als de 'terroristen' voor de operatie in New York en Washington zouden hebben gekozen voor het biologische wapen miltvuur, iets waartoe zij in principe in staat zijn. De VS willen terugslaan. Europa waarschuwt wel voor een overreactie, maar lijkt niettemin begrip voor de roep om wraak te hebben en toont zich in NAVO-verband solidair. Maar is vergelding in de geweldsspiraal, waarin we ons thans bevinden, wel de juiste weg? Wat voor reacties zal het 'terugslaan' niet op korte of langere termijn weer oproepen? Eenmaal begonnen op deze weg is het eind immers zoek en wordt de toekomst, gezien onze kwetsbare maatschappij, als maar bleker. In 1998 zijn als wraak voor de bomaanslagen op Amerikaanse ambassades in Kenia en Tanzania zo'n 75 kruisraketten afgevuurd op doelen in Soedan en Afghanistan. Hielp het? Nee, het gevolg is slechts dat nu drie jaar later een veel groter drama wordt veroorzaakt. Wanneer breekt het inzicht door dat het een illusie is te denken dat we vrede en veiligheid kunnen bereiken via geweld?

Machtsopportunisme
Naast de catharsis van het wijdverbreide geloof dat geweld 'redt', is de ramp in New York en Washington een symptoom van de crisis van machtsopportunisme en -arrogantie. Het Westen, en vooral Amerika, leverde de nieuwe elite in de Derde Wereld uit winstbejag wapens en de modernste (wapen)technieken, speelde de landen tegen elkaar uit of steunt er tot op vandaag allerlei autoritaire machthebbers, inclusief (tot ongeveer 1990) Irak's dictator Saddam Hussein. Ook Bin Laden werd vroeger 'gebruikt' door het Westen in de strijd tegen de Sovjet Unie, en dus krijgen we met hem in zekere zin 'een koekje van eigen deeg'. Ook hebben we de geschiedenis niet mee. Het Europese kolonialisme was vaak behoorlijk wreed. Ook de kruistochten, de slavenhandel en meer recent de Vietnam-oorlog zijn in de gedachten van velen nog levend. We vergeten dat in de kruistocht van 1099, waarbij Jeruzalem na vijf weken beleg werd ingenomen, er in twee dagen 40.000 Arabieren over de kling zijn gejaagd. Is het gek dat de Arabieren het westerse imperialisme in hun regio aanduiden met 'al-salibijja', het arabische woord voor kruistocht? Bekend is ook dat de VS tot voor kort, zacht gezegd, weinig fraai opereerden in Midden- en Latijns-Amerika . Zo kwam in 1999 nog in Guatamala, via de in 1996 ingestelde Waarheidscommissie, aan het licht dat de VS jarenlang geld en militaire training gaven aan het Guatemalteekse leger, dat genocide pleegde tegen de Maya-Indianen en daar ook, via de CIA, steun verleenden aan illegale terreuroperaties.

Westerse staat in Arabische regio
Wat bij de Arabieren echter vooral kwaad bloed zet is dat het Westen, naast de sterke steun voor autoritaire regimes in het Midden-Oosten, door haar (koloniale) macht het terugdraaien van tweeduizend jaar geschiedenis in het 'heilige land' mogelijk maakte via een westerse joodse staat in een Arabische regio. Tot op vandaag vat men dat op als een grote vernedering en een vorm van 'al-salibijja', ook omdat zoiets anno 2000 zonder precedent is . Toen Israel bovendien na 1967 zich zeer arrogant ging gedragen (bezetting, nederzettingenpolitiek, liquidaties etc.), werd de verbittering over dit alles alleen maar groter. Hier, en daarmee bij de westerse Israel-politiek van de laatste decennia, ligt naar het lijkt de belangrijkste voedingsbodem voor het zelfmoordgeweld van 11 september. We zijn allen door het bewust (helpen) terugdraaien van twintig eeuwen geschiedenis als het ware beland in een karmische situatie, in de zin dat er sprake is van een kettingreactie, waarbij het ene geweld het andere uitlokt en onschuldige mensen als het ware gedwongen worden te boeten voor de daden van hun (groot)ouders. We hadden een schuldgevoel over ons gedrag jegens de joden in de achter ons liggende eeuwen, maar hebben dat afgekocht over de rug van de Palestijnen. Met alle gevolgen van dien, als we kijken naar de oorlogen, bloedbaden en honderdduizenden Palestijnse ontheemden, die de stichting van de staat Israel voortbracht.

Arrogantie
Machtsarrogantie van het Westen is er ook anderszins, bijvoorbeeld ten aanzien van Oost-Europa en de Derde Wereld. Als antropoloog ben ik nogal eens op reis in die contreien en merk ik hoezeer die houding, en niet in de laatste plaats het Amerikaanse hegemonie-denken van na 1990, daar ergernis en haat oproept. De 91-jarige Amerikaanse gezaghebbende oud-diplomaat George Kennan in 1999: 'De neiging om onszelf te beschouwen als het middelpunt van de politieke verlichting en als leraren voor een groot deel van de rest van de wereld is ondoordacht, verwaand en onwenselijk . Als we menen dat onze manier van leven navolging verdient, dan is de beste aanbeveling niet de anderen de les te lezen, maar zelf het goede voorbeeld te geven'. Daarmee wordt mijns inziens de spijker op de kop geslagen. Enkele dagen na de aanslagen gaf het Amerikaanse Congres president Bush volmachten tot het nemen van alle mogelijke represailles. Maar als we willen dat er een eind komt aan de geweldsspiraal, moeten we werken aan het wegnemen van de oorzaken. Dat betekent op z'n minst grote betrokkenheid van ook de VS bij de noden van de wereld en het uitbouwen van de internationale rechtsorde ter vervanging van de huidige, bij de VS aanwezige, trend van unilateralisme. Voor het kiezen voor daadwerkelijke internationale cooperatie, het (opnieuw) een grotere plaats geven aan ethiek in de politiek, zeker ook bij het vraagstuk van 'het gebruik der middelen' en voorts het bedwingen van de eigen westerse arrogantie. Niet in de laatste plaats moet Israel er toe worden gebracht werkelijk recht te doen aan de Palestijnen en een leefbare Palestijnse staat naast zich te accepteren.

Voedingsbodem
Slaan we die weg niet in, dan gaan we een periode van gevaarlijke verharding en polarisatie tegemoet, met ook het risico van een botsing van de islamitische wereld als geheel met het Westen. Wraak en vergelding liggen na dit drama voor de hand. Maar ze zullen, zeker indien dit via eigenrichting gebeurt, de voedingsbodem voor haat slechts versterken en zo nieuw geweld oproepen. Terugslaan, hoe begrijpelijk ook als reactie, werkt averechts. Het draait om de voedingsbodem waaruit het zelfmoordgeweld tot wasdom kon komen. Werken aan een rechtvaardige wereld tast die voedingsbodem aan. Nederland dient zich, al of niet in het kader van de NAVO, dan ook te onthouden van steun aan grootschalige vergelding en zich te spiegelen aan het enige (vrouwelijke) congreslid, dat 'nee' durfde te zeggen bij de stemming over het geven van volmachten aan de president.

(Dr .J.P. Feddema is antropoloog , publicist en voorzitter van de Stichting voor Actieve Geweldloosheid.)

*Catharsis: reiniging van het lichaam of van de ziel via het afreageren van (onderdrukte) gemoedsaandoeningen en gevoelswaarden.

Gepubliceerd in:
Kwartaalblad Geweldloos Actief, Postbus 137, 8000 AC Zwolle.

(WEB200K.07)