WEB200K.04

GEWELDLOZE STRIJD TEGEN TERREUR (K.04) WEB200K.04

'Voer geen gevecht tegen het geweld, maar pak de oorzaken van geweld aan!'

GEWELDLOZE STRIJD TEGEN TERREUR?

Wim Robben

Bizarre terreur! De roep om vergelding klinkt alom. Het militaire apparaat wordt gemobiliseerd. Geprobeerd wordt de wereld in twee kampen te verdelen. En zoals altijd zullen onschuldige burgers de prijs moeten betalen, letterlijk en figuurlijk. Als historicus ben ik al ruim dertig jaar gefascineerd door mensen, groepen en volken die voor een geheel andere benadering en strijdmethode kiezen. In de dagen na de aanslagen van 11 september 2001 in New York en Washington werd mij dan ook diverse malen de vraag gesteld: 'Kun je hier nog wel vanuit geweldloosheid een antwoord op geven?'

Woede
Voor mij staat vast dat, willen we terreur een halt toeroepen, we dit enerzijds met de meest krachtige vreedzame middelen moeten doen (zoals wereldwijde samenwerking met ieder die zich afkeert van terreurdaden; intensieve opsporing; in dialoog staan met degenen die zich verdrukt en ontkend voelen; het onder druk zetten van landen die terrorisme ondersteunen; het blokkeren van geldstromen van terreurorganisaties; daders van misdaden tegen de menselijkheid voor een internationaal gerechtshof brengen) en anderzijds de oorzaken van terrorisme aanpakken. Bert Koenders* (PvdA) zei het heel treffend: 'We hebben een strijd te voeren tegen terrorisme, tegen misdaad, en tegen achterstelling, en fanatisme en haat.' In 'achterstelling' zit een belangrijke oorzaak van woede, zowel als dit de individuele mens aangedaan wordt, als waar het een bevolkingsgroep of land treft. In een wereld waarin alles draait om de 'verlanglijstjes van de rijken' (columnist John Freedland stelde in The Guardian, april 2001, dat na 100 dagen Bush de verlanglijst van de rijke vleugel van de Republikeinen helemaal is ingewilligd. Hij concludeerde: 'Het mag geen verrassing heten dat dit clubje het leven voor de gevestigde macht nog aangenamer wil maken.') en niet om de 'verlanglijstjes van de armen'. Geschat wordt dat per jaar ongeveer 10 miljoen mensen (waaronder alleen al bijna 1 miljoen kinderen aan malaria, grotendeels te voorkomen door muggennetten Ð ANP, 26 april 2001) sterven aan ziektes die voortkomen uit armoede, ondervoeding, het ontbreken van gezondheidszorg en voorlichting. De Verenigde Naties heeft berekend dat 7% van het budget dat in de wereld jaarlijks aan defensie wordt uitgegeven voldoende zou zijn om de armoede, en in samenhang hiermee deze 'indirecte genocide', uit te bannen. Woede over deze situatie, zoals door de anti-globalisten wordt geuit, is dan ook niet verbazingwekkend. En het wekt ook geen verbazing dat mensen tot een radicalisme komen dat alle grenzen van menswaardigheid verre te buiten gaat. Dat men daardoor een kuil voor zichzelf, en de menselijke samenleving, graaft wordt door hen niet beseft.

Uitsluiting
Een belangrijk pijnpunt zit ook in de achterstelling en bepalende westerse invloed die in de Arabische wereld, waar eveneens scherpe tegenstellingen bestaan, gevoeld wordt. Dit uit zich in het verlangen zich te doen laten gelden op het wereldtoneel. Bijvoorbeeld door fanatieke gelovigen, die in iedere religie of stroming te vinden zijn, en menen dat alleen zij het ware geloof hebben en de wereld vrede zal hebben zodra ieder maar hun 'geloof' aanhangt. En er valt altijd heel wat af te dingen op de ander, zeker als je een aanhanger bent van het principe 'wij zijn goed en de anderen zijn slecht'. Het aantal mensen dat een land ontvlucht, of probeert te ontvluchten, is overigens veelzeggend, als je wilt nagaan hoe tevreden mensen zijn met de aanwezige situatie. Om met spanningen tussen volk en overheid om te gaan wordt, ook door de Arabische landen, de aandacht van de binnenlandse problemen maar al te graag naar buiten gericht. Ook nu zie je dit mechanisme in werking, waarbij we ons op de 'vijand' buiten onze grenzen of onze cultuur richten. De Sloveense filosoof Slavoj Zizek*, hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Ljubljana en van Princeton, hierover: 'Als we toegeven aan de verleiding om terug te slaan is dat juist een teken van onze onmacht tegenover het terrorisme. (....) De oorzaken liggen elders, maar het is veel gemakkelijker om bijvoorbeeld Afghanistan te bombarderen. Je doet iets om geen confrontatie te hoeven aangaan met de echte dreiging. (...) Zoals iedereen die tegen globalisering protesteert zegt dat die globalisering niet ver genoeg gaat! Het cre‘ert nieuwe vormen van uitsluiting.'

Terreur
Bij 'terrorisme' gaat het om (het plegen van) gewelddaden (individuele of collectieve aanslagen, gijzelingen, verwoestingen) ter demoralisering van de bevolking (of tegenstander) om een politiek doel te bereiken. Het meest kenmerkende is het geweld: psychisch, fysiek, structureel; en gericht tegen mens, materieel en bestaansmogelijkheden. Meestal staat daarbij geweld tegenover geweld. 'Onderdrukkend en aanvallend geweld' tegenover 'bevrijdend en verdedigend geweld'. Het eerste wordt 'altijd' door de ander gedaan, het tweede door 'ons'. Zo rechtvaardigen de tegenover elkaar staande partijen hun geweld. En ook altijd weer zijn het de burgers die het slachtoffer zijn van de terreur van het geweld. Overal ter wereld! Gaan we, zoals ondermeer De Hoop Scheffer en Kok uitspraken 'de terreur met wortel en tak uitroeien'? Waarschijnlijk zit die wortel heel wat dieper dan zij denken of willen erkennen. Het willen uitroeien is het negeren en ontkennen van de diepe tragiek die er achter schuilgaat. Je kop in het zand steken om de werkelijke oorzaken maar niet te hoeven zien, laat staan die aan te pakken. Bovendien is die aanpak, vanuit de wens tot uitroeiing, de voedingsbodem voor nieuwe verbittering, haat en wraak. Het geweld gaat onderhuids en komt in een latere fase versterkt en vernietigender terug. Met meer en nieuw geweld verminder je het geweld niet, ook al lijkt dat in eerste instantie zo te zijn. Toch klinkt de oorlogsretoriek al weer luid: 'Wie niet voor onze aanpak is, is voor de terroristen,' meldden de ochtendbladen na de toespraak van Bush aan het voltallige Congres op 20 september 2001. De wereld wordt in twee kampen gespleten. 'Goed' tegenover 'kwaad'. Een andere mening of benadering wordt niet geduld. Vrijheid en democratie worden uitgeschakeld.

Middel en doel
'Ik ben een liefhebbend mens', zei Bush, 'maar ik ben ook iemand die mijn werk moet doen en ik ben dat ook van plan te doen.'(De Volkskrant, 15 sept.2001) Ik twijfel er niet aan dat Bin Laden (waarvan verondersteld wordt dat hij achter deze terreuraanslagen zit) precies hetzelfde zegt. Zij zien zichzelf als 'liefhebbende mensen, verbonden met God'ÉÉ maar ze hebben ook hun 'werk' te doen. En daarin is het 'liefhebbende' en het 'goddelijke' vaak ver te zoeken. Dan geldt 'het doel heiligt àlle middelen' en het 'oog om oog, tand om tand' van de geweldscultuur, dat ons allemaal blind maakt voor de werkelijke wortel van het kwaad. Dat is onze bereidheid om de ander opzettelijk schade te willen doen en te benadelen. Dat maakt het geweld, het kwaad, de leugen en gemeenheid, tot typisch menselijke producten. En 'god' staat daarbij altijd aan onze kant. Tot en met het zelfmoordgeweld dat als een 'goddelijke missie' voorgesteld wordt. De grootst denkbare tegenstelling zit juist tussen het goddelijke en het gewelddadige. Hoe meer we het geweld, het elkaar onrecht aandoen, achter ons laten des te dichter we het goddelijke naderen. Zeker, onze beginselen en doelen klinken vaak prachtig, maar in onze middelen is daar meestal weinig van terug te vinden. We kunnen uit deze inconsistentie alleen loskomen door oprecht te gaan werken aan ieders welzijn. We dienen dan ten volle te beseffen dat 'het middel het doel (het product) voortbrengt' en dat het 'woord op woord, hand op hand' van de vredescultuur de mensheid meer hoop op een humane en leefbare toekomst geeft. Daarin zal terreur geen voedingsbodem meer hebben. Veel wijsheid zit in de woorden van een vooraanstaande Iraanse ayatolla, die in een documentaire (sept.2001) geïnterviewd werd. 'Het gaat er niet om welke religie je hebt. Waar het om gaat is: hoe ga je met je medemensen om.' Hebben we onze naasten lief als onszelf? Als het 'westen' met haar anti-christelijke economische onrechtpolitiek stopt, en de moslimwereld zich keert tegen de anti-islammethoden van de Bin Laden's, zoals valt waar te nemen, dan zal dit in grote mate bijdragen aan duurzame vrede en veiligheid .

Geweldloze kracht
Van het inzetten van geweldloze kracht, waarvoor de Indiase politicus en maatschappijhervormer Gandhi (1869-1948) op omvangrijke schaal de basis legde, wordt al duizenden jaren gebruik gemaakt. (Zie ondermeer het 2-delige 'Vrede als Daad' Ð 1931/1933 van de Nederlandse vredesonderzoeker Bart de Ligt en het recentere werk van de Canadese historicus Peter Brock.) Om het toe te passen hoef je geen aanhanger van het pacifisme te zijn, dat vooral politiek geweld afwijst. Vakbonden en NGO's (niet-gouvernementele organisaties) maken er gebruik van, maar ook regeringen beginnen het te ontdekken en ondersteunen de training en uitzending van burgervredesteams (b.v.Duitsland; zie: 'Ziviler Friedensdienst; Fachleute für den FriedenÕ, Leske/Budrich Verlag, Opladen - 2000). Na de grotendeels geweldloze omwentelingen op de Filippijnen (1986), Chili (1986), Oost-Europa (1989), Zuid-Afrika (1994) en recentelijk in Servië (2000) is er meer aandacht voor gekomen. (Zie ondermeer: ÔDe mondiale verspreiding van actieve geweldloosheid; de grote politieke omwentelingen sinds 1986' Ð isbn 90.6346.114.3.) Professor Gene Sharp (Universiteit van Harvard) heeft in zijn 3-delige standaardwerk 'The Politics of Nonviolent Action' de werking van de geweldloze strijd beschreven. Uitvoerig gaat hij in op ongeveer 200 methoden die ingezet kunnen worden; elke methode met praktijkvoorbeelden stavend. Wil het geen uiterlijke, krachteloze, schijn-geweldloosheid zijn, dan dient het echter aan het volgende uitgangspunt te voldoen: beginsel, middel en doel zijn gericht op ieders gelijkwaardige welzijn en betrokkenheid. Het principe is gekoppeld aan de techniek (methodiek / aanpak) en omgekeerd. Splijting, het niet in overeenstemming zijn, van principe en techniek maakt geweldloosheid krachteloos en is een vorm van geweld.

Toepassing
Het is eenvoudig door iedereen toe te passen zolang we in een vriendelijke en ontspannen sfeer samenzijn: de basis van het leven en van normaal menselijk gedrag. 'Normaal' houdt dan in: op een behoorlijke, elkaar respecterende manier met elkaar omgaan. Maar het vraagt veel van ieder mens, van groepen en volken, als we geconfronteerd worden met geweld, en met een vijandige en onderdrukkende sfeer. Geweld is echter de grootste bedreiging voor de mens en voor het leven. Het bezit geen vreedzame en veilige potentie, en biedt ons hooguit schijnvrede en schijnveiligheid. Het is een kracht, een energie, die gericht is op uitschakelen en onderdrukken, op schade toebrengen aan de ander. Het is de grootste moordenaar die de mens kent. Maar omdat we er allemaal door aangetast zijn (via opgelopen kwetsuren en achterstelling, en levend in een cultuur waarin geweld gerechtvaardigd wordt om eigen doeleinden te bereiken) is de moeilijkste taak die we ons kunnen stellen: het loskomen uit de wurggreep ervan. Dat te boven komen en ons daarvan in toenemende mate bevrijden, is ingrijpend. Een belangrijke stap daartoe is onze menselijke conflicten gaan aanpakken zonder er geweld aan toe te voegen, omdat door het geweld de diepere oorzaken en de werkelijke tegenstellingen verdoezeld worden. Dit bemoeilijkt bovendien het uitzicht op een voor ieder bevredigende oplossing. Hier zit een groot stuk menselijke tragiek: onze onbeholpen en primitieve manier van omgaan met conflicten, waardoor we nieuwe verbittering, haat, wraak en vergelding cre‘ren.

Universele waarden
Het gaat hierbij echter om een langdurig proces. Elk jaar een procent meer van de defensie-begroting overhevelen naar ontwikkelingssamenwerking? (En daardoor tot waarachtige gerechtigheidsssamenwerking komen!) De menselijke waarden en normen op een hoger niveau brengen? VN-secretaris-generaal Kofi Annan noemt in zijn boek 'We the PeoplesÉ..' zes universele waarden, die de geest van het VN-handvest uitdrukken: 1) vrijheid; 2) verdraagzaamheid; 3) respect voor de natuur; 4) gerechtigheid en solidariteit; 5) geweldloosheid; 6) gedeelde verantwoordelijkheid. De kern ervan is samenwerken in gelijkwaardigheid, en met respect en eerbied voor het leven op aarde. Het zal ieder duidelijk zijn dat met jezelf te verdedigen door de ander uit te schakelen je de basis legt voor nieuwe vijandigheid. En dat met jezelf te verdedigen door de ander in te schakelen, samen oprecht te zoeken naar oplossingen voor onze gemeenschappelijke problemen, je de basis legt voor vriendschap. We weten allemaal dat mensen massaal op de vlucht gaan voor geweld, terwijl ze massaal samenkomen voor geweldloze manifestaties. Dit zou ons toch een aanknopingspunt moeten geven voor de richting die het meeste perspectief biedt, ook al is er nooit een garantie op volledig succes te geven. Het is aan ons. Gaan we na 11 september 2001 door met de bestaande 'cultuur van onvrede en geweld', waarin de symptoombestrijding zo kenmerkend is? Of gaan we investeren in de 'cultuur van vrede en geweldloze kracht', waartoe de Verenigde Naties ieder (burgers, organisaties, instellingen, bedrijfsleven, overheden) in dit decennium (2001-2010) heeft opgeroepen. Hetgeen waarin je investeert, ontwikkelt zich.

*Uitspraken gedaan in het IKON-tv-programma 'Het Andere Gezicht', 18 september 2001.

==========

Iraanse ayatolla:
'Het gaat er niet om welke religie je hebt. Waar het om gaat is: hoe ga je met je medemensen om.'

==========

Gepubliceerd in:
Kwartaalblad Geweldloos Actief, Postbus 137, 8000 AC Zwolle.

(WEB200K.04)