WEB200.O.03 De behoefte aan zelfverdediging

“respectvol sociaal en weerbaar kunnen handelen”

METHODEN VAN SOCIALE COMPETENTIE EN VREEDZAME WEERBAARHEID

Vanuit het gegeven dat het verminderen van geweld in de samenleving bevorderd wordt door sociale competentie (‘respectvol sociaal kunnen handelen’), willen we hier een aantal methoden en projecten naar voren halen die daar aan bijdragen. Allereerst echter zullen we uitgebreider ingaan op de publicatie “Kiezen voor sociale competentie, een keuzegids” (Uitgegeven als Rapport 738 door het SCO-Kohnstamm Instituut, Amsterdam – juli 2005; ISBN 90.6813.788.3).

Keuzegids Sociale Competentie
* Kenmerken
“Sociale competentie wordt wel omschreven als ‘het vermogen om adequaat te handelen in sociale situaties’. Adequaat betekent dat iemand tegemoet komt aan zijn eigen belangen én rekening houdt met de belangen van andere personen en van de maatschappij als geheel,” aldus beschreven in de Keuzegids. (Blz.8.)
Om adequaat te kunnen handelen heeft iemand nodig:
kennis van sociale situaties en van de normen die daarbij gelden;
een bepaalde houding ten opzichte van zichzelf (b.v. zelfvertrouwen) en ten opzichte van anderen (b.v. respect);
vaardigheden om zich te kunnen gedragen zoals men zich wil gedragen;
kunnen reflecteren om zijn gedrag op grond van eerder opgedane ervaringen bij te stellen.
“Kennis, houding, vaardigheden en reflectie zijn daarmee ‘gereedschappen’ die ieder vanaf de geboorte ontwikkelt door in allerlei situaties te participeren en daarvan te leren.”
Deze ‘gereedschappen’ worden gehanteerd binnen verschillende, elkaar gedeeltelijk overlappende, gebieden:
met betrekking tot de eigen persoon: kennis (b.v. zelfkennis), houding (b.v. zelfvertrouwen), vaardigheden (b.v. om kunnen gaan met anderen), reflectie (b.v. kritisch inzicht in jezelf);
met betrekking tot de ander: kennis van sociale regels, vertrouwen in de ander, communicatie-vaardigheden, inzicht in groepsprocessen;
met betrekking tot de maatschappij: kennis van de samenleving, een democratische houding ontwikkelen, kunnen omgaan met culturele verschillen, inzicht in sociale processen.
Wat dit laatste betreft is burgerschap een onderdeel van sociale competentie. ‘Vreedzame weerbaarheid’ als sociale competentie, waar onze organisatie (de Stichting voor Actieve Geweldloosheid) veel aandacht aan schenkt, wordt in de Keuzegids niet met name genoemd, maar kan gezien worden als een onderdeel hiervan met betrekking tot de zojuist genoemde drie gebieden.

* Integratie in het onderwijs
In de afgelopen jaren is het inzicht ontstaan dat scholen, samen met de ouders, de verantwoordelijkheid hebben om kinderen voor te bereiden op het maatschappelijk leven. Scholen kunnen zich dan ook niet alleen meer concentreren op kennisoverdracht, maar moeten ook (samen met de ouders) bijdragen aan de ontwikkeling van de sociale competentie van de leerlingen. In de nieuwste versie van de kerndoelen van basis- en voortgezet onderwijs zijn de doelen met betrekking tot sociale competentie, burgerschap en ‘waarden en normen’ voor een deel opgenomen onder ‘oriëntatie op jezelf en de wereld’, en voor een deel in de preambule, die de ‘doelen die voor alle leergebieden van belang zijn’ geeft. (Blz.3.)
Of het werken aan sociale competentie binnen een vast lesprogramma gebeurt, in de vorm van losse projecten of geïntegreerd in alle lessen en in het hele schoolgebeuren wordt aan de scholen zelf overgelaten. Dit was mede aanleiding om deze “Keuzegids Sociale Competentie” samen te stellen, waar 28 methoden beschreven worden, zodat scholen gemakkelijker een keuze kunnen maken.
Zelf hebben wij er steeds voor gepleit (via onze vanaf 2001 ingebrachte voorstellen met betrekking tot “Omgangskunde als leer- en praktijkvak in het kerncurriculum van Basisschool en Voortgezet Onderwijs”) om er een vast lesprogramma van te maken, dit met losse projecten over actuele thema’s aan te vullen, en het zoveel mogelijk te integreren in alle lessen en het schoolgebeuren, alsmede in relatie tot ouders en de wijk of gemeente. Het vaste lesprogramma (1 of 2 uur per week in elk schooljaar) zou dan, via de docenten omgangs-kunde, de basis leggen voor actuele aanvullende projecten en integratie in school en samenleving. In het toch al zo hectische schoolgebeuren is het de vraag of ‘sociale competentie’ (‘omgangskunde’ om het wat eenvoudiger te zeggen) werkelijk van de grond komt als er geen structurele inbedding is en er geen gespecialiseerde vakdocenten voor zijn, zoals die al 25 jaar worden opgeleid bij de Vakgroep Omgangkunde aan de Hogeschool van Utrecht. Ook op de pedagogische academies zou dit overgedragen dienen te worden, terwijl elke basisschool een of meer vakondersteunende leerkrachten (tevens vertrouwenspersoon) op het terrein van sociale competentie / omgangskunde / burgerschap dienen te krijgen. (Zie hierover: www.geweldlozekracht.nl Dossier Opvoeding / Omgangskunde.)

28 methoden
In de Keuzegids worden de volgende 28 methoden genoemd waarmee scholen aan sociale competentie kunnen werken:

Beleidsontwikkeling
Begeleidersdraaiboek. Sociale competentie schoolbreed
C&SCO (Conflicthantering & Sociale Competentie in het Onderwijs.)
De Vreedzame School

Leerlingvolgsysteem (LVS)
Leefstijl voor Jongeren. (Leerlingvolgsysteem soc.-emotionele ontw. 4-18 jaar.)
SCOL (Sociale Competentie Observatielijst.)
Viseon (Volginstrument sociaal-emotionele ontwikkeling.)

Methode
Ik, jij, wij samen
Jij en Ik
Kanjermethode (Leert onderlinge conflicten respectvol op te lossen.)
Kinderen en ….. hun morele talenten
Kinderen en ….. hun sociale talenten
Leefstijl. Sociaal-emotionele vaardigheden voor het basisonderwijs.
PAD (Programma voor Alternatieve Denkstrategieën.)
Sova-in-de-klas/SOVAS (Sociale Vaardigheden op School.)

Los programma
Beter omgaan met jezelf en de ander
Een doos met gevoelens. / Een huis vol gevoelens en axen.
Geef jezelf de ruimte
Goede manieren
JSW-boek 19. (Morele opvoeding: waarden en normen in het basisonderwijs.)
Kinderen en ….. hun rol als bemiddelaar.
Klets (Opkomen voor jezelf zonder anderen te kwetsen.)
Kleuters en ….. omgaan met elkaar
Natuurlijk sociaal ontwikkelen
Sleutels van Slot Waardenburcht (Interactief lespakket waarden en normen.)
Soemokaarten (Kaarten met onderwerpen t.b.v. sociaal-emotionele ontwikkeling.)
Uitstekend goed (Leerlingen bewustmaken van gevolgen van hun eigen reageren.)
Zeg nou zelf (Bevorderen van zelfvertrouwen en sociale vaardigheden.)

Remediërend programma
Schatjes, katjes, watjes.

In hoeverre in deze methoden elementen van het leren van fysieke aanval voorkomen kunnen we niet zeggen, maar afgaande op de beschrijving van de methoden en projecten zal dat nauwelijks, of slechts bij enkele methoden, zo zijn. Informatie hierover zou, zowel voor scholen als ouders, die hier niet voor kiezen, echter van belang zijn.

Geweld verslagen?
In het kader van het “Actieplan tegen geweld” (november 2005) werd door het WODC (Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum van Justitie) onderzoek gedaan naar bewezen effectieve en veelbelovende maatregelen tegen geweld in het publieke en semi-publieke domein. Er werden maar liefst 652 binnen- en buitenlandse studies beoordeeld, waarvan uiteindelijk 6 projecten het meest succesvol waren, zoals “Responding in Peaceful and Positive Ways” (RIPP), een serie lessen voor leerlingen van 11 tot en met 14 jaar om sociale vaardigheden te bevorderen en conflicten op vreedzame wijze te beslechten, en “Peace Builders” voor leerlingen van de basisschool, die aan de hand van vijf sociale regels leren hun empathisch vermogen te versterken. “De uitkomsten van deze studie leiden onvermijdelijk tot de con-clusie dat de school hét domein vormt waar succesvolle maatregelen kunnen worden getroffen,” aldus Ivoline van Erpecum, die hierover verslag deed in het blad “Secondant”, april 2006 (Tijdschrift van het CCV / Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid, www.hetccv.nl ) De studie “Geweld Verslagen? Een studie naar de preventie van geweld in het publieke en semi-publieke domein” is te downloaden van www.wodc.nl . (Echter: het is van belang te beseffen dat geweld niet ‘verslagen’ kan worden. Geweld kan grotendeels opgelost worden, en in zeer vergaande mate verdwijnen uit het leven van mensen, groepen en volken, als zij bewust gaan kiezen voor benaderingen die geen geweld in zich hebben en niet op geweldsmethoden of geweldmiddelen gebaseerd zijn. Dan verdwijnen gaandeweg geweld en tegengeweld, en gaan we in een steeds verder toenemend aantal situaties gebruik maken van vreedzame, sociale en democratische middelen en methoden.)

Leefstijl voor Jongeren
Hoewel reeds vermeld in de “Keuzegids Sociale Competentie” willen we dit programma toch nog speciaal noemen vanwege de voor jongeren aansprekende en eigentijdse opzet en aanpak. Op ruim 650 basisscholen en ruim 750 scholen voor voortgezet onderwijs (HAVO, VWO, VMBO, LWOO, SVO) wordt het gebruikt! Zie: HYPERLINK "http://www.leefstijl.nl" www.leefstijl.nl

Waardig en vaardig in het leven
In de publicatie “Waardig en vaardig in het leven; hoe jongeren sociaal en emotioneel uit te rusten voor de volwassenheid” (Harcourt Book Publ., Lisse – 2004; ISBN 90.265.1716.5) zetten de psychologen Carolien Gravesteijn en René Diekstra het opvoedings- en onderwijs-programma “Levensvaardigheden” uiteen. Onder meer gebaseerd op het programma “Skills for Life” (van de WHO: World Health Organisation) werkten zij dit in opdracht van de Gemeente en de GGD Rotterdam uit tot een lesprogramma dat in de periode 1996-2002 ontwikkeld, gegeven en geëvalueerd werd. Bij dit project waren duizenden leerlingen (van VMBO, HAVO, VWO), honderd leerkrachten en tientallen Rotterdamse scholen betrokken. Veel aandacht werd onder andere besteed aan het effectief en geweldloos omgaan met con-flicten, waardoor het zelfbeeld van jongeren versterkt wordt alsmede de controle over hun gedrag. In het boek worden zeer praktische, in het leven van alledag bruikbare, handreikingen en methoden gegeven voor ouders en leerkrachten. Bovendien wordt uiteengezet hoe het programma Levensvaardigheden voor basisschoolleerlingen gebruikt kan worden. (Via de GGD Rotterdam is het schoolprogramma ‘Levensvaardigheden’ voor alle GGD’s en instellingen voor de GGZ, ten behoeve van scholen voor voortgezet onderwijs, beschikbaar.)

Waardeneducatie
Het lesprogramma ‘Waardeneducatie’, voor basisscholen (24 lessen) en de brugklassen van het voortgezet onderwijs (22 lessen), is gericht op vijf universele kernwaarden: waarheid, liefde, levenskunst, respectvol gedrag, geweldloosheid. Het werd ontwikkeld door de Engelse docente June Auton (“Human Values Foundation”) en wordt in diverse landen gebruikt. Het is een praktisch toepasbaar lesprogramma, dat zonder veel voorbereiding gegeven kan worden op elk schooltype, ongeacht de cultureel-religieuze achtergronden van de leerlingen. Iedere les is opgebouwd uit 5 activiteiten: groepsgesprek; samen zingen; ‘zitten in stilte’; vertellen van verhalen; creatieve opdrachten. Voor meer informatie zie: HYPERLINK "http://www.waardeneducatie.nl" www.waardeneducatie.nl .

Deugden Project
Het “Virtues Project” is een programma over deugden waarin opvoeders en ouders handvaten krijgen om kinderen te begeleiden in het ontwikkelen van een stevige spirituele basis. Het is een wereldwijd project, waar sinds 1991 in meer dan 85 landen mee gewerkt wordt en vanaf 2003 ook in Nederland. Het Virtues Project, gebaseerd op 52 universele waarden, verbindt mensen met elkaar door te kijken naar wat onze gemeenschappelijke waarden zijn. Het streeft ernaar om alle mensen, jong en oud, blank en zwart, moslim en christen etc. etc. in staat te stellen om volgens hun hoogste maatstaf te leven in een wereld waarin we, kinderen en volwassenen, zelfvertrouwen en zelfrespect uitstralen. Zie voor meer informatie:
HYPERLINK "http://www.virtuesproject.nl" www.virtuesproject.nl

ZIEZO
Trainingsbureau ZIEZO biedt het programma “Communicatie en Sociale Weerbaarheid voor kinderen en jongeren” (van 4 – 18 jaar). Op een speelse manier wordt de communicatie verbeterd, worden nieuwe en effectieve gedragsalternatieven geleerd en wordt de sociale weerbaarheid vergroot. “Wij willen kinderen en jongeren helpen herinneren dat zij positieve krachten in zich dragen en dat zij die kunnen en mogen inzetten voor zichzelf en anderen, voor een vredelievende en veiliger wereld,” aldus Trainingsbureau ZIEZO, Cannenburg 7, 1081 GT Amsterdam; HYPERLINK "http://www.ziezo-samen.nl" www.ziezo-samen.nl

De Kracht van 8
“De kracht van 8” is een project over respectvol omgaan met jezelf en anderen, en is gericht op basisschoolleerlingen, hun ouders en leerkrachten. Centraal staan 8 thema’s (‘Ik ben mezelf’; ‘Eerlijk zijn’; ‘Rekening houden met elkaar’; Samenwerken en elkaar helpen’; ‘Luisteren naar elkaar’; ‘Zeggen wat we graag willen’; ‘Laten we opnieuw beginnen’; ‘Iedereen hoort erbij’), waarin waarden en normen zichtbaar gemaakt worden en gewerkt wordt aan zelfrespect, gevoel van eigenwaarde, verdraagzaamheid, samenwerking, respect voor elkaar en liefde, zowel voor jezelf als voor de ander. Gedurende het schooljaar kan elke maand (8 maanden) een thema centraal staan. Zie: HYPERLINK "http://www.dekrachtvan8.nl" www.dekrachtvan8.nl

Vrede is de weg
Door de Indiase/Amerikaanse arts en schrijver Deepak Chopra werd het initiatief genomen tot de oprichting van de “Alliance for de New Humaniy” (zie: HYPERLINK "http://www.wiki.anhglobal.org" www.wiki.anhglobal.org
of HYPERLINK "http://www.anhglobal.org" www.anhglobal.org ). In zijn boek “Vrede is de Weg; een einde aan oorlog en geweld in zeven stappen” (Uitg.Servire, Utrecht/Antwerpen – 2005, ISBN 90.215.8022.5) geeft hij een ‘Programma voor Vredesstichters’ dat gebaseerd is op de volgende 7 uitgangspunten: zijn, denken, voelen, spreken, handelen, creëren en delen voor vrede. Bovendien stelt hij voor om overal in de wereld kleine plaatselijke vredesgroepen, van ongeveer tien personen, te vormen die zich het streven naar vrede eigen gaan maken. Zijn boek opent dan ook met de woorden: “Aan alle vredesstichters in de wereld die, als ze eenmaal in hart en ziel geweldloos zijn, ervoor zorgen dat alle mensen in hun omgeving geen vijandschap meer voelen.” Het boek eindigt met de woorden “dat er geen krachtiger gemeenschap bestaat dan de onzichtbare gemeenschap van mensen die zich door hun edelste voornemens laten inspireren.” (Zie voor meer informatie HYPERLINK "http://www.peaceisthewayglobalcommunity.org" www.peaceisthewayglobalcommunity.org en voor websites in Nederland HYPERLINK "http://www.hearttoheart.nl" www.hearttoheart.nl en

Non-Escalating Verbal Self-Defense
Een verrassend project uit Amerika dat gericht is op verbale vaardigheden om uit zeer bedreigende situaties te komen. Het initiatief hiertoe werd genomen door een student die als taxi-chauffeur werkte en zich regelmatig uit gevaarlijke situaties moest redden met lastige, agressieve of dronken passagiers. Vandaar de website HYPERLINK "http://www.taxi1010.com" www.taxi1010.com . Inmiddels is er een overvloed aan materiaal en praktische aanwijzingen, die in een groot aantal situaties vaak met succes gebruikt kunnen worden.

Resolving Conflict Creatively Program (RCCP)
Het “Resolving Conflict Creatively Program” is een initiatief van “Educators for Social Responsibility” (ESR) dat in 1982 in Cambridge, Massachusetts, USA begon. Het is het meest gebruikte en langstlopende schoolprogramma met betrekking tot conflictoplossing en verbetering van onderlinge verhoudingen in de Verenigde Staten. “De wereld smacht naar een nieuwe manier van zelfbescherming. Jongelui worden bestookt met de boodschap dat geweld een aanvaardbare wijze is om conflicten aan te pakken. (….) Wij laten hen zien dat er vele andere mogelijkheden zijn voor het aanpakken van conflicten, behalve lijdzaamheid en agressie (…..). Wij helpen hen de kennis en vaardigheden te ontwikkelen waardoor ze in hun eigen leven tot vreedzame keuzen kunnen komen,” aldus het RCCP.
Doel van het programma is om via opvoeding en onderwijs, jongeren sociale verantwoor-delijkheid te leren zodat zij inzichten en vaardigheden ontwikkelen om aan een veilige, duurzame, democratische en rechtvaardige wereld bij te dragen. In 1985 werd, in samen-werking met de New York City Public Schools, gestart met het RCCP en in 1995 werd het programma op 112 scholen van basisonderwijs en voortgezet onderwijs gegeven. Inmiddels worden, ook in andere delen van de VS, jaarlijks ruim 375 scholen, 6000 leerkrachten en 175.000 jongeren bereikt. Onafhankelijk onderzoek toonde het succes van het programma aan. RCCP heeft als visie dat “agressiviteit en gewelddadig gedrag” aangeleerd zijn en dat dit daarom door educatie beïnvloed kan worden. Voor meer informatie: HYPERLINK "http://www.esrnational.org" www.esrnational.org [RCCP/ESR, 23 Garden Street, Cambridge, MA 02131, USA].

Responding in Peaceful and Positive Ways (RIPP)
In het onderzoek ‘Geweld Verslagen?’ (zie hiervoor) kwam ‘Responding in Peaceful and Positive Ways (RIPP)’ [‘Op Vreedzame en Positieve manier reageren’] als een effectief en veelbelovend programma tegen geweld in het publieke en semi-publieke domein naar voren. Het programma (uit Amerika) bestaat uit series van 25 lessen van 50 minuten voor leerlingen van 11 tot en met 14 jaar. Het is gericht op het bevorderen van sociale vaardigheden en het vreedzaam oplossen van conflicten. Centraal staan het ontwikkelen van normen en verwach-tingen met betrekking tot geweldloze methoden van conflictoplossing, van inzicht in het belang en de mogelijkheden hiervan, en het leren van vaardigheden om het doeltreffend te gebruiken. Van belang is dat leerlingen gaan inzien dat geweld zichzelf voedt en daardoor steeds meer geweld creëert. Daarom worden methoden geleerd om het ‘geweldsweb’ te stoppen en wordt benadrukt dat ieder er persoonlijk verantwoordelijk voor is om een weloverwogen keuze te maken wat voor samenleving hij of zij wil bevorderen. Aan het ‘positief waarderen’ van geweldloze conflictaanpak, door onder andere jongeren, wordt veel belang gehecht. Het programma wordt op scholen door een full-time geweldspreventie-coördinator begeleid en gegeven. Voor meer informatie zie: HYPERLINK "http://www.has.vcu.edu/RIPP" www.has.vcu.edu/RIPP

Gewalt Akademie Villigst
Hoewel de naam anders doet vermoeden biedt de “Gewalt Akademie Villigst im Amt für Jugendarbeit’ een breed scala aan trainingen om op doeltreffende geweldloze wijze om te gaan met conflicten, bedreigingen en racisme. Men noemt zich bewust geen ‘Anti-Gewalt Akademie’ omdat men de realiteit van het bestaan van geweld, en hoe dit ons allemaal beïnvloedt en parten speelt, centraal wil blijven stellen. Het aanbod bevat onder andere ‘geweld- en racisme-deëscalatie training’; ‘training in burgermoed’; ‘zelfbescherming tegen persoonlijke aanvallen’; ‘sociale vaardigheidstraining’; ‘conflicthantering voor scholieren’; ‘training interculturele vaardigheden’; ‘zelfbescherming voor meisjes en vrouwen’; ‘confrontatietraining met jonge geweldsdaders’. Voor meer informatie zie:
HYPERLINK "http://www.gewaltakademie.de" www.gewaltakademie.de Adres: Gewalt Akademie Villigst, Haus Villigst, 58239 Schwerte, Duitsland

Vreedzame weerbaarheid en geweldloze zelfverdediging
In de hier vermelde methoden en projecten zitten veel aanknopingspunten om een specifieke geweldloze zelfverdedigingstraining op te baseren, waarbij praktische aanvullingen gegeven kunnen worden vanuit de niet op fysieke aanval en lichamelijk tegengeweld gerichte verdedigings- en zelfbeschermingstrainingen (zoals: tai chi, aikido en judo). Het ontwikkelen hiervan zou een doorbraak betekenen met betrekking tot de eenzijdige keuze tussen de, ook in preventief opzicht, risicovolle gerichtheid op fysieke aanval enerzijds, en het machteloze gevoel niets te kunnen doen in een situatie van bedreiging anderzijds. Tevens wordt hierdoor de wenselijkheid gerealiseerd om tot een vorm van weerbaarheid te komen die het geweld niet vermeerdert en uitbreidt maar deëscaleert en er geen nieuwe voeding aan geeft, een zo groot mogelijke zelfbescherming biedt, en door bijna ieder (ongeacht fysieke kracht) in elke situatie gebruikt kan worden. Deze vorm van krachtige en doeltreffende vreedzame weerbaarheid zou door de overheid, de scholen, de buurtsportwerkers en de GGD/GGZ- en GG/GD-instellingen, en ondersteund vanuit het ‘Actieplan tegen geweld’, aangemoedigd en gegeven dienen te worden. Dit zou een directe bijdrage zijn aan een meer vreedzame, respectvolle en veilige samenleving, een doeltreffende preventie tegen de toenemende verspreiding, stimulering en training van de geweldsimpuls, en ondersteuning geven aan het ontwikkelen van een houding en instelling van jongeren gericht op eerbied voor het wonder van het menselijk lichaam en van het leven

Vredescultuur
In 1999 werd unaniem, door alle VN-landen, een resolutie aangenomen om in de periode 2001-2010 te gaan werken aan een “Cultuur van Vrede en Geweldloosheid voor de Kinderen van de Wereld”. De zes persoonlijke uitgangspunten hiervan zijn: respecteer het leven; wijs geweld af; deel met anderen; luister met begrip; bescherm de aarde; herontdek solidariteit.
De acht actiepunten, voor het werken aan een Cultuur van Vrede en Geweldloosheid, zijn:
Een cultuur van vrede bevorderen via opvoeding en onderwijs.
Het bevorderen van duurzame economische en sociale ontwikkeling.
Het bevorderen van respect voor alle mensenrechten.
Het verzekeren van gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen.
Het bevorderen van begrip, tolerantie en solidariteit.
Het bevorderen van democratische participatie.
Het ondersteunen van deelname aan communicatie en de vrije stroom van informatie en kennis.
Het bevorderen van internationale vrede en veiligheid.
Voor meer informatie zie: www.vredescultuur.nl

Bron: pag. 58 – 64 van de SVAG-Nota “Naar een vreedzamer, respectvoller en veiliger samenleving; verminder geweld en geweldsmethoden, en leer agressie op een constructieve manier te uiten”, mei 2006; www.geweldlozekracht.nl

(WEB200O.03)