Terug naar overzicht thema's

HOE TE HANDELEN BIJ GEWELD EN AGRESSIE? (A.09)

Wat kunnen we doen als we plotseling bedreigd of aangevallen worden? En wat kunnen we doen als we zien dat anderen bedreigd of aangevallen worden? Welke hulp kunnen we krijgen als we slachtoffer van een geweldsmisdrijf zijn? Waar komt agressie eigenlijk vandaan: bij onszelf en bij anderen? Hoe kunnen we daar constructief mee omgaan? Dit zijn vragen die aan de orde komen in de volgende vier hoofdstukken:

A) Waar komt agressie (bij onszelf en anderen) vandaan en hoe kunnen we er constructief mee omgaan?

B) Constructief omgaan met eigen agressie.

C) Assertief reageren.

D) Slachtoffer of getuige van een misdrijf.

A) WAAR KOMT AGRESSIE (bij onszelf en anderen) VANDAAN EN HOE KUNNEN WE ER CONSTRUCTIEF MEE OMGAAN?

1) Wat voor beeld roept het op als we spreken over een:

- zwakke persoon:

maakt een twijfelende (en soms gespannen) indruk; weinig standvastig; angstig; verlegen; onzeker; wantrouwend; heeft vaak een negatief beeld van zichzelf; sluit zichzelf af; zal de 'schuld' van problemen en conflicten veelal bij zichzelf leggen en schakelt de eigen inbreng voor een gelijkwaardige oplossing daardoor uit; is niet in balans / in evenwicht / in harmonie met zichzelf; onderdanig

- agressieve persoon:

maakt een onrustige (en vaak gespannen) indruk; snel geprikkeld en geirriteerd; driftig en fel (aanvallend / afkeurend / kwaad) reagerend; wantrouwend; schermt zichzelf af; absoluut overtuigd van het eigen gelijk; wil zich bewijzen; zal de 'schuld' van problemen en conflicten veelal bij de ander leggen en is gericht op het uitschakelen van de ander; is niet in balans / in evenwicht / in harmonie met zichzelf; overheersend

- krachtige persoon:

maakt een standvastige indruk; is zeker van zichzelf, en kan daardoor in open contact met de ander staan; vol vertrouwen; is assertief (is: opkomen voor je eigen belangen zonder die van anderen uit het oog te verliezen); ervaart problemen en conflicten als uitingen van onvrede en disharmonie (welke inherent aan het menselijk leven zijn) en is gericht op het inschakelen van alle betrokkenen om tot een oplossing te komen; is veelal in balans / in evenwicht / in harmonie met zichzelf; zelfbewust

Vaak gekoppeld aan:
- zwakke persoon: passieve opstelling*; zichzelf 'geweld' aandoen; voelt zich vaak de 'mindere'.
- agressieve persoon: gewelddadige opstelling*; anderen 'geweld' aandoen; voelt zich vaak de 'meerdere'.
- krachtige persoon: niet-gewelddadige en/of geweldloze opstelling*; noch jezelf en noch anderen 'geweld' aandoen; voelt zich 'gelijk- waardig' met ieder.

[* Bij een 'passieve opstelling' blijven situaties van geweld en onrecht bestaan; je doet hier niets aan; je staat hier onverschillig tegenover; je laat dit gebeuren en/of over je heen komen. Bij een 'gewelddadige opstelling' uit je je op een fysiek of psychisch gewelddadige manier en/of houd je gewelddadige structuren in stand (jezelf, de ander, hetgeen je omringt, kwetsuur of schade, ernstig nadeel of onrecht, vernieling of vernietiging toebrengend). Niet-gewelddadig is als je jezelf, noch anderen, 'geweld' aandoet; geweldloos wordt het als je bovendien een positieve (van toenadering en oprecht goede wil getuigende) stap - bijvoorbeeld in de vorm van een uiting, gebaar, inbreng, voorstel - naar de ander doet of zet.]

2) Zwak? Agressief? Krachtig? We herkennen ze alle drie!

We hebben allemaal momenten waarop we ons 'zwak', 'agressief' of 'krachtig' voelen. Dit is ondermeer afhankelijk van de situatie van hoe we ons op dat moment voelen; van wie we tegenover ons hebben ("meerdere / mindere-positie"); wat we voor 'belangen' hebben om b.v. iets te bereiken of gedaan te krijgen; wat voor vaardigheden we hebben om voor onszelf op te komen en met problemen en conflicten om te gaan.

3) Wat we zouden willen

Welk gevoel zouden we het liefst op zoveel mogelijk momenten hebben? Dat we ons 'zwak' voelen? Dat we 'agressief' zijn? Dat we ons 'krachtig' voelen?

4) Wat is agressie?

Agressie is een emotie die op een psychische en/of fysieke manier geuit wordt: b.v. als spanning; tandenknarsen; schelden; schreeuwen; woedend reageren; erop slaan; vernielen ....... omdat je iets dwars zit of iets je niet zint en/of omdat je iets (kost wat kost) gedaan wilt krijgen of wilt bereiken. Het kan een spontane uiting zijn (reagerend op een bepaalde situatie of in een bepaalde sfeer die ontstaat), of een bewuste, doordachte en/of georganiseerde uiting (als 'methode' b.v. bij misdaden).
Het is belangrijk dat die emotie 'erkend' wordt; dat we die emotie niet ontkennen, niet negeren, niet veroordelen, niet afwijzen, niet belachelijk maken of bagatelliseren. De persoon die de agressie voelt of er uiting aan geeft zal zich dan ontkend, genegeerd, veroordeeld, afgewezen of uitgedaagd voelen. Het is daarom van belang dat we op die 'emotie' ingaan (bij onszelf of bij anderen): wat zit me toch zo dwars? / Ik zie dat je heel kwaad bent. / Wat wil je voor elkaar krijgen? / Ik voel me bedreigd.

5) Is agressie hetzelfde als geweld?

Nee, geweld is een uitingsvorm van onze natuurlijke (ingeboren) agressie. Een andere uitingsvorm van agressie is geweldloosheid (daadkrachtig, positief en creatief gericht denken, voelen en handelen). Bij 'passiviteit' komt onze agressiviteit niet tot uitdrukking, verdoven we die als het ware. Deze kan naar binnen slaan (b.v. wroeging; haat; schuldgevoelens vanwege het niet-handelen), en heeft naar buiten toe het effect dat negatieve situaties, en situaties van onrecht, blijven voortbestaan.

Elkaar naderen
Het begrip 'agressie' komt van het Latijnse woord 'aggrédior'. Dat betekent: 'met een bepaald doel tot iemand of iets gaan'. Hoe nader je elkaar (met een open hand of met een gebalde vuist?), en met welk doel (verbondenheid of verwerping?). Als beschrijvingen geeft het Latijns woordenboek verder:
a) zich tot iemand wenden; iemand proberen te winnen;
b) aanvallen; gerechtelijk vervolgen;
c) tot iets overgaan; iets ondernemen. Agressie (en soms ook het woord 'kracht', of in het Engels 'power') wordt vaak verward, of alleen in verband gebracht, met geweld. Maar net zo goed als er opbouwende kracht bestaat, zo bestaat er ook constructieve en opbouwende agressie. Het betekent zelfs "iemand proberen te winnen", en hoe kan dat beter dan via een geweldloze aanpak?

Positief / negatief
Geweldloos reageren is dan ook een vorm van positief gebruikte agressie; van positief gebruikte energie. Het is een vorm van agressie die gericht is op de ander en bezorgd is om de ander. Je wilt werkelijk met de ander in contact komen; iemand 'winnen' door iets positiefs te ondernemen. Gewelddadig reageren is meestal een vorm van negatief geuitte agressie. Het richt zich dan op wegdrukken en afstoten van de ander. Op het kwetsen en pijn doen van de ander. Op aanvallen; iemand 'verliezen' door iets negatiefs te ondernemen. Omdat het 'geweld' en het 'geweldsdenken' zo dominerend is in onze cultuur werd het begrip 'agressie' verbonden met de 2e betekenis van 'aanvallen', en niet van de 1e (geweldloze) betekenis: iemand proberen te winnen.

Dieren
Ook in de dierenwereld spelen uitingsvormen van agressie een rol, maar alleen vanuit een puur instinctmatige impuls ter zelfhandhaving (voedsel; rangorde binnen de groep; verdediging bij aanval, alsmede van het nest, van de jonge dieren of van het leefgebied). De basis van het leven in de dierenwereld wordt gelegd via onderlinge verbondenheid en samenwerking. Dieren kennen geen gemeenheid, haat, vergelding, chantage, misdaad, wapentuig, oorlogvoering. De begrippen 'geweldloosheid', 'geweld' en 'passiviteit' hebben dan ook alleen maar betrekking op mensen.

6) Waar komt 'agressie', 'zwakte' en 'kracht' vandaan?

Dit heeft veel te maken met:
a) het 'overlevings-instinct' dat we allemaal in ons hebben;
b) onze 'geaardheid' (onze 'natuur');
c) wat we (soms al als ongeborene; baby; kleuter) meegemaakt (ervaren) en gezien (geleerd) hebben.
Hoe houden we ons staande als we (soms al op heel jonge leeftijd) in een 'onveilige' omgeving leven (b.v. onderdrukt, verwaarloosd, tekortgedaan, ontkend, gekleineerd, vernederd, geslagen, uitgescholden, kapotgemaakt) worden. Mede afhankelijk van onze 'geaardheid' zullen we hier op reageren met lijdzame onderwerping; inwendige gevoelens van verzet / woede / angst / haat / geweld; proberen 'weg te vluchten' uit de onveilige situatie; onszelf proberen te 'verdedigen'.

Erkend willen worden
We verdedigen ons omdat we willen 'overleven'; omdat we ons staande willen houden; omdat we erkend willen worden. De verdediging kan naar binnen gericht zijn ('defensief') of die verdediging kan naar buiten gericht zijn, aanvallend ('offensief'). Het is agressie, een levens-energie / een levensdrift ..... die ons 'drijft' (vanuit gevoelens van angst, verdriet, verweer, woede, frustratie) die zich naar binnen of naar buiten richt. Ons 'gekwetst zijn' kan zich richten op een behoefte om zichzelf steeds opnieuw te (laten) kwetsen ('slachtofferschap / martelaarschap') of om anderen te kwetsen (uit genoegdoening of vergelding).

Uitingsvormen
Mede afhankelijk van wat we 'gezien' of 'geleerd' hebben ('sociale conditionering') zal die 'agressie' zich uiten in:
a) gewelddadige vormen (destructie, gemeenheid, negeren, arrogantie, psychisch of fysiek geweld),
b) niet-gewelddadige vormen (aanpassing, medelijden, sympathie willen verwerven),
c) geweldloze vormen (medeleven, naastelievend, vriendelijk, assertief, sociaal, respectvol, toenaderingsgezind, oprecht).
We zijn be·nvloed door het gedrag van onze ouders en opvoeders; door andere kinderen of personen; door wat we op de televisie en in kinderfilms zien. Het kan lekker voelen om de meerdere te zijn; de baas te zijn. En het voelt vreselijk om de mindere of het slachtoffer te zijn. Maar het voelt vredevol om gelijkwaardig ten aanzien van elkaar te zijn.

In balans zijn
Als we niet in evenwicht, niet in harmonie, zijn proberen we ons staande ('in balans') te houden. En dat kan weer veel energie van ons vragen, waardoor we 'gespannen' zullen zijn. Wat we, diep in onszelf, zouden willen is: in evenwicht / in harmonie zijn. Geen 'meerdere' en geen 'mindere', maar 'gelijkwaardig'. Dan hoeven we onszelf (en onze positie) ook niet meer te verdedigen; dan kunnen we onze energie in een positieve (opladende) richting sturen, wat ons een gevoel van tevredenheid en voldoening geeft: een gevoel van innerlijke vrede / van kracht.

7) Krachtiger worden

Hoe kan dit proces, om meer in balans te komen, verlopen? De eerste stap zal zijn dat we hier aan willen werken. De tweede dat we ons gaan bevrijden van de negatieve ervaringen (deze gaan 'verwerken'), alsmede van de in ons opgebouwde spanningen en blokkades, die onze 'harmonie' / onze 'balans' verstoren. De derde dat we nieuwe vaardigheden leren om met onszelf en met anderen om te gaan, op een manier die in overeenstemming is met de harmonie die we willen bereiken. Meditatie, yoga, ademhaling, oefeningen, gesprekken, trainingen (b.v. in assertiviteit) e.d. kunnen goede mogelijkheden bieden. Soms is 'therapie' (meer intensieve, gestructureerde, begeleiding) van belang. Stap voor stap zullen we onze 'zwakke' en/of 'agressieve' kanten kunnen verminderen en onze 'krachtige' kant kunnen verbreden en versterken.

8) Constructief reageren op agressie van anderen

Hoe reageer je constructief op de agressie van anderen? Een eerste belangrijke stap hierbij is dat je jezelf een basis-reactie aanleert. Deze basis-reactie bestaat uit drie onderdelen:

adem 1) probeer diep te (blijven) ademen .......

schat in 2) terwijl je snel een inschatting maakt van de situatie;

reageer 3) probeer het initiatief te nemen door op de situatie of op de ander te reageren ..... probeer contact te maken.

Als je goed kunt blijven ademen (en je adem dus niet afgesneden wordt) dan kun je gemakkelijker rustig en in evenwicht blijven. Schat in een oogopslag (+ het gevoel wat er bij je opkomt) de situatie in waarin je zit. Doe iets of zeg iets waardoor de agressie afneemt (de'scaleert) of je veiligheid toeneemt. Ofwel: probeer de situatie zo te veranderen dat je in een betere en/of krachtigere positie komt. Dit kan, vanuit geweldloze weerbaarheid, soms door praten; soms door schreeuwen; soms door hulp van anderen inroepen; soms door proberen weg te komen. Veel hangt van de situatie af: of je tegenover een of meerderen staat; of er andere mensen (of bewoonde huizen) in de buurt zijn; of het licht of donker is; of er een mes of pistool tegen je gebruikt wordt; of je tegenover een of meerdere personen staat die dronken zijn of onder invloed van drugs; in hoeverre je jezelf op dat moment en in die situatie 'zwak / angstig', 'agressief' of 'krachtig' voelt etc. etc. Besef dat je nooit op alles voorbereid kunt zijn en dat je soms niet kunt voorkomen dat er geweld tegen je gebruikt wordt of dat je geweld, dat tegen anderen gericht is, kunt voorkomen. Maar door bijvoorbeeld aan trainingen in geweldloze weerbaarheid deel te nemen kun je leren om in dergelijke situaties krachtiger en vaardiger te reageren, om zo beter en met minder schade uit zo'n confrontatie te komen.

9) De behoefte aan 'verdediging'

Vanuit het streven om tot meer geweldloosheid te komen gaat het niet om het veroordelen of afkeuren van geweld en geweldgebruik. Waar het bij geweldloosheid om gaat is het oprecht zoeken naar, en het ontwikkelen en toepassen van, geweldloze mogelijkheden om als mensen en mensheid in meer harmonie en welzijn te leven.

In wezen komt geweld altijd voort uit de behoefte aan 'verdediging'. We 'verdedigen' ons lichaam en leven, onze bestaansmogelijkheden, onze persoonlijke belangen, ons huis en haard, ons land en territorium, onze eer en trots, onze waarden, idee'n en opvattingen, maar ook onze machtsposities en economische belangen, onze handelsimperiums en 'welvaart'. Onze behoefte aan 'verdediging' is een natuurlijk gegeven, maar door dat te doen via geweld zal de 'tegenpartij' eveneens reageren vanuit de zelfde behoefte aan 'verdediging'. Daardoor dragen we bij aan de ondermijning van onze verdediging en van ons bestaan. Dit komt omdat van geweld een bedreiging uitgaat en het de ander een rechtvaardiging geeft om met geweld te reageren. Het brengt angst en haat teweeg, gaat ten koste van de ander, veroorzaakt lijden en kwetsuur (zowel fysiek als psychisch), legt de basis voor 'tegengeweld': nu onmiddellijk, of later via komende generaties. Deze vicieuze cirkel kan niet doorbroken, verminderd en gestopt worden door 'nog meer geweld', maar alleen door een benadering zonder geweld. Een benadering die de oorzaken en de rechtvaardiging van het geweld en van het tegengeweld niet laat voortbestaan.

Daarom wordt vanuit de geweldloze benadering een krachtige andere aanpak ontwikkeld, waarbij het niet alleen gaat om het verdedigen van het eigenbelang, maar om het verdedigen van het wederzijds belang: ons aller belang. Wat 'ieder van belang vindt' vormt de basis om ogenschijnlijk onoverbrugbare tegenstellingen te boven te komen. Hierdoor wordt een evenwichtigere en stabielere basis gelegd voor het algehele belang om als mensen en als mensheid op een meer vreedzame manier samen te kunnen leven.

B) CONSTRUCTIEF OMGAAN MET EIGEN AGRESSIE

Het is de bedoeling om hier enige 'houvasten' en 'richtlijnen' te geven over hoe je je gevoelens van agressie ('je vermogen tot zelf-bescherming') tot een positieve kracht kunt maken.

1) Vat agressie op als een positieve kracht, gericht op je instinctieve drang tot leven en bescherming.

2) Kijk naar je agressie; verdring die niet; wat irriteert je of wat maakt je kwaad of woedend? Hoe komt dat? In hoeverre ligt dat bij je zelf of in de situatie waarin je zit; in hoeverre ligt dat bij de ander? Was het echt nodig om daar zo kwaad over te worden? Wat steekt je? Wat zit je dwars?

3) Uit je agressie op een positieve manier; praat over je gevoelens van kwaadheid; praat over oplossingen die de situatie kunnen verbeteren; ga een stuk lopen of spring onder de douche; kom in beweging; 'ga iets positiefs en creatiefs ondernemen'; blijf nadenken over werkelijk goede oplossingen. Leer nieuwe manieren om je gevoelens van agressie positief te uiten en je drift niet te onderdrukken.

4) Verminder de aanleidingen en oorzaken van je agressie; is de situatie waarin je zit onduidelijk of frustrerend? Sta je onder grote spanning of druk, ook bijvoorbeeld van dingen die je in het verleden hebt meegemaakt? Werk je te hard, te veel; ben je te haastig?

5) Werk aan het vergroten van je zelfvertrouwen: Ben je in staat: - spontaan met iemand een kort gesprekje op te zetten; - in een ontmoeting met iemand te vragen naar de mening van de ander ten aanzien van actuele gebeurtenissen; - over jezelf te praten; - enkele anecdotes / voorvallen uit je werk te vertellen; - een gesprekje zelf, zonder smoes, te be'indigen; - op een assertieve manier op beledigingen te reageren; - iemand op te bellen, om samen iets te doen (wat te gaan drinken, eten, naar een film gaan e.d.) - in een groep actief te zijn, zowel verbaal als non-verbaal; - oude kennissen op te zoeken en contacten te vernieuwen; - nieuwe contacten te leggen; - te handelen overeenkomstig je rechten; - jezelf elke dag minstens drie complimenten te geven. Als je veel zelfvertrouwen hebt dan kun je beter omgaan met je gevoelens van agressie, maar het is ook een kwaliteit die je nodig hebt als je geconfronteerd wordt met agressie van anderen of met geweldssituaties. Zelfvertrouwen moet je steeds blijven toetsen en proberen te vergroten.

C) ASSERTIEF REAGEREN

De sleutel tot assertiviteit ligt in het uiten van onze gevoelens: het weten wat wij waardevol vinden en nodig hebben. In de meeste van onze behoeftes moeten we voorzien door middel van onze relaties. Mensen die zich tevreden voelen over hun situatie, waarin ruimte en plaats is voor hun belangrijkste behoeften, zijn in staat hun innerlijke kracht en energie met anderen te delen.

* wie zich passief opstelt is vaak de verliezer in haar of zijn relatie met anderen. In jou belangrijke behoeften wordt niet voorzien;

* wie zich aanvallend agressief opstelt zal vaak de overwinnaar lijken, maar verliest haar of zijn relatie met de ander en roept veel gevoelens van afkeer en vijandigheid op;

* wie zich assertief opstelt komt op voor de eigen behoeften en rechten, maar staat ook open voor de behoeften en rechten van anderen. Het schept een klimaat waarin ieder "wint" en waarin een warme band van genegenheid ontstaat. 'Actief luisteren' en 'ik-boodschap' zijn communicatieve vaardigheden die behulpzaam zijn bij een assertieve benadering. 'Actief luisteren' is luisteren naar wat er werkelijk bij de ander leeft; ofwel: invoelend luisteren en met je gehele aandacht bij de ander zijn. De gevoelens van de ander worden bevestigd en je brengt daarover niet jouw mening in, tenzij de ander daar naar vraagt. Bij de 'ik-boodschap' zeg je hoe je je zelf voelt bij wat er in een bepaalde situatie gebeurt. (B.v.: 'Ik voel me nogal opgelaten met deze situatie, omdat ik de indruk heb dat mijn mening er helemaal niet toe doet. Hoe kijken jullie hier tegenaan?' Hierdoor blijft de communicatie open, terwijl een 'jij-boodschap' de communicatie sneller kan blokkeren. B.v. 'Jullie hebben lak aan mijn mening!' Daarmee wordt een veroordeling uitgesproken, die door de anderen waarschijnlijk ontkend of genegeerd wordt. Men gaat in de verdediging, met een verdere verwijdering als gevolg daarvan.)

Uitgangspunten 'Assertief Reageren'

* Door voor je rechten op te komen respecteer je jezelf en krijg je het respect van anderen.
* Onze gevoelens niet aan anderen kenbaar maken is een vorm van macht uitoefenen over hen.
* Onze eigen rechten opofferen kan tot gevolg hebben dat we anderen ertoe brengen ons verkeerd te behandelen.
* Als we anderen niet zeggen welke invloed hun gedrag op ons heeft, onthouden we hen de kans om te veranderen.
* Als we iets doen wat we als juist aanvoelen, zijn we meer tevreden over onszelf en onderhouden we echtere, en meer voldoening schenkende, betrekkingen met anderen.
* Iedereen heeft er recht op met beleefdheid en respect behandeld te worden.
* We hebben het recht uiting te geven aan onszelf zolang we de rechten van anderen niet schenden.
* Het leven kan veel aan waarde winnen, als men vrij is en in staat om voor zichzelf op te komen, en ook als men diezelfde rechten in anderen respecteert.
* Als we ons assertief opstellen, kan dit iedereen in onze omgeving tot voordeel zijn.

D) SLACHTOFFER OF GETUIGE VAN EEN MISDRIJF

De volgende punten zijn hierbij van belang:

1) Verminder risico's

* Verminder het risico om slachtoffer van een misdrijf te worden (neem hierbij je gevoel serieus).
* Kies, als het mogelijk is, voor situaties die je meer veiligheid kunnen bieden (goed verlichte bredere straten; plekken waar andere mensen zijn of wonen; samen met anderen zijn).
* Draag niet teveel geld of kostbaarheden bij je (daar heb je dan geen zorgen over).
* Een zak-alarm kan behulpzaam zijn (er zijn kleine apparaatjes te koop die een hard alarmgeluid maken, als je erop drukt).
* Werk aan een zelfbewuste houding (vaardigheden als assertiviteit en aikido zijn nuttig).

2) Basis-reactie

* Oefen jezelf in de basis-reactie van geweldloze zelfverdediging: adem / schat in / reageer constructief. [Zie het stukje onder 8) 'Constructief reageren op agressie van anderen'.)

3) Bescherm jezelf

Er blijven situaties bestaan waarin we slachtoffer van een misdrijf worden, en waarin we geen of weinig verweer hebben. Probeer, als het mogelijk is, jezelf zo goed mogelijk te beschermen (een soort foetushouding, waarbij je met je armen en handen je hoofd beschermt, kan fysieke schade beperken). Zeker als het mogelijk is met je rug tegen een muur of schutting te staan of te liggen, geeft dat extra bescherming. Probeer op de aanvaller in te blijven praten, om hiermee te stoppen; uit de pijn die je gedaan wordt.

4) Kom te hulp

Het kan ook jou overkomen! Het is afschuwelijk als anderen toekijken en niets doen. Soms kan kordaat tussenbeide komen goed werken; probeer de agressie van de aanvaller te de'scaleren. Overdenk de volgende punten en maak ze je eigen:

5) Na een geweldsmisdrijf

* Probeer je ademhaling weer te verdiepen; neem een moment om tot jezelf te komen; probeer op te staan, als je op de grond terecht gekomen bent. Huil / praat .... zoveel als je daar behoefte toe voelt.
* Vraag andere aanwezigen om je te helpen; neem aangeboden hulp van anderen aan als dat goed voor je voelt.
* Geef het misdrijf bij de politie aan; probeer een zo goed mogelijk signalement van de aanvaller(s) te geven, zoals: lichamelijke kenmerken; kleding; soort schoenen; verbale uitingen. Geef informatie over eventuele getuigen door.
* Praat met mensen van 'Bureau Slachtofferhulp' over wat je overkomen en aangedaan is. Vooral ook de psychische gevolgen kunnen ingrijpend zijn. (De politie weet het adres van het dichtstbijzijnde bureau.)
* Vraag informatie aan bij: Schadefonds Geweldsmisdrijven, Postbus 20302, 2500 EH Den Haag; tel.: 070-3813990. Het 'Bureau Slachtofferhulp' kan hierbij ook behulpzaam zijn.

Wim Robben

Gepubliceerd in:
Kwartaalblad Geweldloos Actief, Postbus 137, 8000 AC Zwolle.

(WEB100A.09